ძველად, საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში სხვადასხვაგვარად ხვდებოდნენ ახალ წელს. ამიტომ გადავწვიტეთ, მოგიყვეთ ამ ტრადიციების შესახებ.

ახალი წელს 31 (13.01) დეკემბერი რაჭაში ცნობილია კალანდობის სახელით (კალანდა, ისევე როგორც რუსული კოლიადა და რომაული კალენდა ერთი და იგივე მნიშვნელობის მატარებელია. მკვლევართა აზრით, იგი შეიძლება ნასესხები იყოს რომაელთაგან ან ბიზანტიელი ბერძნებისგან შორეულ წარსულში, რომში კალენდას ეძახდნენთვის პირველ, ან 10 დღეს. იგივე სიტყვა საფუძველია “კალენდრის”) ამ დღეს ოჯახის ერთი წევრი ტყეში წავიდოდა შეშით სავსე მარხილს მოიტანდა, სადაც დაწყობილი იყო ბაძგარი (მარადმწვანე ეკლიანი და კურკიანი მცენარე). შეშიანი მარხილი კალოზე იდგმებოდა პირით აღმოსავლეთით. საღამოს იკვლებოდა საკალანდო ღორი. აცხობდნენ ერთ ღორის ქონიან განატეხს ე.წ. ღორის სალოცვილს. ვახშმობამდე ბიჭს ან ოჯახის უფროს კაცს 1 ჭიქა ღვინო უნდა წაეღო საღორესთან და იქ შეელოცა: “წმინდა ბასილამ ამრავლოს ღორებიო”. აკეთებდნენ ლერწმის გვერგვს, აცხობდნენ ერთ დიდ ლობიან-ქონიან განატეხს. განატეხი, თაფლთან, ვაშლთან და თეთრ ფულთან ერთად იდებოდა გვერგვზე. სართვიანი და ხმელა პური სულადობის მიხედვით ცხვებოდა.

ლეჩხუმში ამ დღეს კალანდა ეწოდებოდა. ქალები ამ დღეს უქმობდნენ. “ჩიტის აზვრამდე” დაკლავდნენ საკალანდო ღორს. ღორი შეიძლებოდა ნამზითვიც (მზითვში მოყოლილი) ყოფილიყო. საკალანდოს თავი ნათლისღებამდე ეკიდა სხვენზე. კაცს ამ დღეს მარხილით შეშა მოჰქონდა, სადაც დაკრული იყო დიდი კონა ბაძგარი. ბაძგარს უკეთებდნენ სახლს, სახაბაზოს, ბეღელს. ნალიას, კალოს, მიჰქონდათ ვენახში და ყანებში. გააკეთებდნენ გვერგვს ან ჩიჩილაკს. ცხვებოდა საოჯახო ტაბლა, სადაც იდებოდა ფული და ტკბილეული. კალანდა საღამოს უნდა გამოეცხოთ 6 საოჯახო სალოცავი ტაბლა და მეშვიდე უფრო დიდი “ღორის სალოცავი”. ღორის სალოცავ ტაბლას მოხარშულ ღვიძლს და წყალს, უფროსი ქალი წაიღებდა საღორის კართან და შეულოცავდა: “ღმერთო, დეიფარე ჩვენი ღორები ფათერაკისაგან.” წყალს გადაქცევდა, ღვიძლს ჩამოათლიდა, იქვე შეჭამდა და სახლში შევიდოდა. პატარ-პატარა ნათალ ღვიძლს ოჯახის ყველა წევრს შეაჭმევდა. ამის შემგდე იწყებოდა საოჯახო ლოცვა. პურებით და ლობიანებით სავსე გობს უფროსი ქალი წაჩოქილი სამჯერ შეატრიალებდა კერიასთან და დალოცავდა ოჯახს. ნავახშმევს ოჯახის მოფეხე, მკლოვიარე თან წაიღებდა მომზადებულ მისალოცს.

ქვემო სვანეთში ამ დღეს ლიძიენალ ეწოდებოდა. ხოლო ზემო სვანეთში: ჲეშხვამ. ახალი წლის წინა დღის მთავარი მომენტები სვანეთში იყო: ტყეში წასვლა, ხის მოჭრა და მკითხაობა ხის მოჭრის დროს; თხილის ტოტების, ხავსის და თეთრი ქვის მოტანა (ყველის სიმბოლო), დილის საუზმე, საიდუმლო ლოცვა, რომელზეც ახსენებდნენ ჯგრაგს, დალს და სხვ. ვახშამი, მარცვლების რიტუალური ძებნა და მათი დათესვა, მეორე დღისთვის საახალწლო პურის ცხობა, ღორის ლეზომახის, ლეკალანდი, ზომხას დაკვლა (დედამთილის, უფროსი რძლის და ა.შ. მზითებიდან), კუპატის გაკეთება, კენჭის ყრა გარეშე მეკვლისთვის და ხარისთის, საახალწლო მისალოცის მომზადება და სხვ.

სამეგრელოში ახალი წლის წინა ღამეს ლეჯ-ხვამას (ღორის ლოცვა) უწოდებდნენ. ოჯახის უფროსი აწყობდა ჩიჩილაკს. მზადდებოდა ახალი წლის მისალოცი და ყველაფერი იდებოდა გობზე. მზადდებოდა სუროს და თხილის “ხვიხვილის” თაიგული. ლეჯხვამა (იგივე სახელწოდებით გვხდება აფხაზური რიტუალის აღსანიშნავად) იწყებოდა მთვარის ამოსვლასთან ერთად. დიდი ყურადღება ექცეოდა მთვარეს და მასზე მკითხაობას.

იმერეთში ახალი წლის წინა დღეს კეთდებოდა ჩიჩილაკი. ამ დღეს სახლში მოჰქონდათ სხვადასხვაგვარი მარადმწვანე და კენკროვანი მცენარეები. ყველაფერი ეს საახალწლო მისალოცთან ერთად იდებოდა გობზე. ძილის წინ ყველა, დიდი და პატარა, თავქვეშ ერთ ნაჭერ შაქარს იდებდა. ამავე დღეს მზადდებოდა ახალი წლის მისალოცი.

გურიაში, ამ დღეს, “შელოცვა”, “ცხემლის ჭრა” ეწოდებოდა. ამ დღისთვის იმარაგებდნენ ცხემლის შეშას, ასუქებდნენ ქათმებს 3-4 კვირის განმავლობაში, რომლებსაც დაკლავდნენ და მრგვლად მოხარშავდნენ. გათენებისას იკვლებოდა ღორი და ნაწილებად დაჭრილი იხარშებოდა. ამ დღეს ცხვებოდა “საკაკვავო” (საწესო პური გოჭის ფეხით) – ქალებისთვის. მზადდებოდა ჩიჩილაკი. ცხვებოდა სპეციალური პურები: ჩიჩილაკისთვის, ოთხი დიდი პური – ე.წ. საბასილობო. საღამოს იწყებოდა ლოცვა.

აღმოსავლეთ საქართველოში ყველგან იწყებოდა საახალწლო სამზადისი. ოჯახის დიასახლისი აცხხობდა რიტუალურ პურებს: ბედისკვერს ოჯახის ყველა წევრისთვის, კაცის ფორმის პურს, ბასილას, ვაჟებისთვის -სახრეს, ნამგალს, გუთანს, სახნისს, ლულებს და ა.შ. ქალებისთვის ჯარას, კრუხ-წიწილას, ქათმის კლანჭს. აგრეთვე აცობდნენ: ორმოებს, ღორის ძუძუებს, ძროხის ძუძუებს, ფრთიან ჩიტებს, პურებს – ჭიებისთვის, ვაზისთვის, მიცვალებულისთვის და ა.შ. ახლად დაქორწინებულ ვაჟებს – მევენახეს ქვევრსა და მაკრატელს. ქართლში ცხვებოდა დიდი პურები და ბიჭებისთვის მკლავზე ჩამოსაცმელ კვერებს. რომლებიც წყალკურთხევაზე უნდა წაეღოთ და იქიდან მობრუნებულს ეჭამათ.

მთაში ოჯახის ყველა წევრისთვის ცხვებოდა ბედისკვერი. ბედისკვერები ცხვებოდა ასევე: კაცთ პური, ხარებისთვის, ძროხებისთვის, ცხვრისთვის, წყლისთვის, ქათმისთვის, მეკვლისთვის, ბებერასთვის, რომელიც მთელ ოჯახს უნდა ეჭამა (მთიულეთ-გუდამაყარი). ზოგი მეკვლისთვის განკუთვნილ საკვლელს ამ დღეს აცხობდა. იგი მხოლოდ ფიჩხით უნდა გამომცხვარიყო. გამომხვარ საკვლელს გულს ამოუღებდნენ მრგვლად, შიგ ჩადებდნენ ერბოს და კვნის შაქარს. ერბო და პური ბარაქაა, შაქარი კი სიტკბო (ხევი). ხევსურულ სამეკვლოს სპეციალური საჭრელებლებით აჭრელებდნენ, რაზეც გამოსახული იყო ჯვარი, კაცი, სახნისი, ძროხა, ცხენი, მარცვლეულის თავთავი და სხვ. ფშაურ სამეკვლოს გოგა ერქვა. ყველგან წესად იყო რიტუალურ პურებზე მკითხაობა. თუ პური კარგად გამოცხვებოდა, ამოიწევდა, ან კარგი ფერი ექნებოდა, მაშინ ეს სიკეტის მომასწავებელი იყო, თუ არა და ცუდის.

ბარში ცხრილზე ან ტაბლაზე  დააწყობდნენ წვრილ კვერცხებს, ცივად მოხარშულ დედალს, ინდაურს, ღორის თავს, ჩურჩხელას, გოზინაყს, ჩამიჩს, ვაშლს, ღვინოს, არაყს, ნაზუქებს, რიტუალურ პურებს. ქართლში დადგავდნენ ჯამს წყლით, ღვინით, თაფლით, რომელშიც პურის დიდ ლუკმებს ჩააწყობდნენ. ამგვარად გამზადებულ საახალწლო სანოვაგს ქართლში აბრამიანს უწოდებდნენ, კახეთში კი საკვლევარს, რომელიც უმეტეს შემთხვევაში საღამოს მეორე დღისთვის მზადდებოდა. ზოგჯერ მასზე ტყვიასაც დებდნენ.

ამ დღის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან რიტუალს აღმოსავლეთ საქართველოში მთაში თუ ბარში, შეშის მოტანა წარმოადგენდა. გარდა იმისა, რომ ოჯახს საწვავი შეშა უნდა მოემარაგებინა, მას ტყიდან გარკვეული რიტუალისთვის განკუთვნილი ხე უნდა მოეტანა. ქართლში ეს ხე მუხა უნდა ყოფილიყო და სათარი ეწოდებოდა.

მთიულეთში უღელი ხარით მოიტანდნენ დიდ ხეს – საახალწლოს, ჩადებდნენ შუა ცეცხლში და დიასახლისი იმაზე გამოაცხობდა ბედისკვერებს. გარდა ამისა, ყველას უნდა მოეტანა “ბებერად” წოდებული ხე, რომელზეც მოგრეხილი წნელით ერთი ან ორი “ნაკრი”, ანუ ნეკერი იყო შესხმული. ბებერას კარებზე მიაყუდებდნენ.

გუდამაყარში ბებერა იფნის ხე იყო, რომელიც ისეთი სუფთა უნდა ყოფილიყო, რომ არც ერთი კაპი არ უნდა ჰქონოდა. ეს წესი იყო ერწო-თიანეთშიც.

ამ ღამეს, ხევში ბებერას ნაცვლად, ახალგაზრდებს ასკილის ტოტები მოჰქონდათ. პატარ-პატარებად ჭრიდნენ და ყველგან აწყობდნენ: ბაგაში, ფქვილში, სიმინდში, სახლის ფანჯრებზე… ამ ნაწილს მახვილს უწოდებდნენ. ასკილის დაწყობას კი დამახვილებას. ეს ღამე დამახვილება ღამე იყო. ზოგჯერ მახვილს მეკვლე აკეთებდა. ზოგჯერ ასკილის ტოტებთან ერთადნახშირსაც დებდნენ. ეს ყველაფერი ეშმაკის, ავი სულების საწინააღმდეგოდ კეთდებოდა.

მთაში ბებერასთან დაკავშირებით საინტერესო რიტუალი სრულდებოდა. გუდამაყარში, ისევე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, ხის ძელს ცეცხლში ჩააგდებდნენ. თუ ნაპერწკალი გავარდებოდა, ცუდი ნიშანი იყო, თუ კარგად დაიწვებოდა სიკეთის მომასწავებელი. ცეცხლში ჩადების წინ, ბებერას თავში, შუაში, ბოლოში ჯვარედინად თაფლს და ერბოს წაუსვავდნენ. ბებერაზე ბიჭს გადასვავდნენ, მას აუცილებლად უნდა გაეცინა, რის შემდეგაც ოჯახის უფროსი დიალოგს მართავდა დიასახლისთან:

– ბერი მოდის ბერობითა!

ცხენ-აბჯარი ჩამაართვით,

წინაც მაეგებენითო.

– ბერი რას ბრძანებსო?

კაციანობას, საქონიანობას, კარგა ყოფნას და მხიარულობას.

ერწო-თიანეთის ხევსურულ ოჯახში კარგად რომ დაღამდებოდა, დიასახლისი გარედან შმოიტანდა ბებერას და დაიძახებდა:

– მამიდიან ბებერანი!

– რას მაიძახიან? – დაუძახებდა ვინმე.

– ლხინსა, გახარებასა. ტომარანი მიკიდიან ლხინიანნი,

თხილიანნი, ნიგვზიანნი. ბევრსამც ახალწელს ილოცავთ.

მომილოცნია. მრავალი ახალი წელი გამაგვეცვალასთა,

მშვიდობისა, რგებისა, გახარებისა, ბედიან დავლათიანობისა.

ქალისა დროზე გათხოვებისა, ვაჟისა ცოლის მოყვანისა.

ბებერაზე გადამჯდარი ბავშიც თავი მხრივ დაილოცებოდა.

ამ ღამეს მთიულეთში საქონელს მაგრად დააბამდნენ, რომ არ აშვებულიყო, რადგან მომავალ წელს, ხალხის რწმენით, საქონელი გადაიჩეხებოდა ან მგელი შეჭამდა. ხევში ბავშვებმა ციგაობა იცოდნენ. ამავე ღამეს გშავ-ხევსურეთში, ხოლო გამთენიისას მთიულეთ-გუდამაყარში, ყველა ოჯახიდან ხატში მიდიოდა მეკვლე. ფშავში თითო ქადა, საწირავი და სანთელი მიჰქონდათ. ზოგ ხატში, მაგ. კოპალაში, წინასწარ ლიტანია ღამისთვის (ახალი წლის წინა ღამე) არჩეულ საკლავს მიიყვანდნენ. ხევსურეთში არაყი და იმდენი წულის სანთელი მიჰქონდათ, რამდენიც ოჯახს მამაკაცი ყავდა. მთიულეთში – წულის და კომლის სანთელი. გუდამაყარშუ სამი ადლი სანთელი და თაფლი. ზოგან ღამეს ათევდნენ და მიჰქონდათ ქადა, მოსალოცები, პური, ყველი, სასმელი, მიყავდათ საკლავი.

ხატში მისული მეკვლე ხატს მიესალმებოდა და შიგნით შევიდოდა. ხევში სოფ.გერგეთში, სადაც მტავარი სალოცავი წმ. სამებაა, ახალი წლის ღამეს განსაკუთრებული წესები სრულდებოდა. საღამოს წმ. სამების დეკანოზი თავის ოჯახში გამომცხვარ ცხრეულებს (პურის ფქვილისგან გამომცხვარი პატარა თხელი პური) ამაღლებული ადგილიდან გადაუყრიდა ხალხს და დალოცავდა. ცრეულები ყველას თავისი ხარებისთვის უნდა ეჭმია – ხვნაში მუხლი ექნებაო. გერგეტელი და სტეფანწმინდელი დეკანოზები წმ. სამებაში ათენებდნენ ღამეს. ვახშმისა და მეკვლეების ხატში გასტუმრების შემდეგ ყველგან კარები იკეტებოდა და ზღურბლზე გადაბიჯება შიგნიდან თუ გარედან იკრძელებოდა.

ყველა ცდილობდა ახალ წელს სუფთა, ახალი ტანსაცმლით შეხვედროდა. ასუფთავებდნენ სახლს. ყველა განათხოვრებული ნივთის თუ საქონლის დაბრუნებას ცდილობდა, ახალ წელს მშვიდად და მხიარულად დახვედრას. გამთენიისას ხატში ხუცესი კვალს დაიჭერდა, გარეთ გავიდოდა, შემოიტანდა თოვლს და ფეხზე მდგარ მეკვლეებს გადააყრიდა, თან იტყოდა: “ესრ თეთრად აყვავდით! წელიმც კაისა გამოგეცელებისთ, პურიან-წულიანი, სახელ-სარგებლიანი, მშვიდობისა და კარგად ყოფისა!” დარბაზში მყოფნი პასუხობდნენ: “აგემც შენ გამოგეცვლების ბევრ ახალი წელი, მშვიდობისა, კარგა ყოფისა, პურიან-წულიანი” (ხევსურეთი). ერთმანეთს არყით დალოცავდნენ. მზის ამოსვლისას ხუცესი გარეთ გავიდოდა და ზარს დარეკავდა. ხუცესი გარეთ დადგმულ ლუდიან თასთან იხუცებდა და ყველა მეკვლეს ლუდს გაატანდა სახლში. ზოგან ხატიდან მეკვლეებს ლუდთან ერთად მწვადიც მიჰქონდა. ფშავში ზოგან ახალწლის დილას მეკვლეების მოყვანილ ჭედილას კლავდნენ, რის შემდეგაც გარეთ გასული ხევისბერი ზღურბლზე დადგებოდა და მეკვლეების მიწოდებული გოგას სამჯერ შემოაგორებდა. დაჭრელებული დაცემა კარგის ნიშანი იყო, უკუღმა ცუდის. ხევისბერი მარჯვენა ფეხს გადააბიჯებდა ზღურბლს და იქ მყოფთ მიულოცავდა. გოგას ლუკმობით დაანაწილებდა, თაფლიან ჯამში ჩაყრიდა და ყველა მეკვლეს თითო ლუკმას დაურიგებდა. წილის ყრით სამ მეკვლეს ირჩევდნენ, რომლებიც თაფლიანი ჯამით და პურით მთელ სოფელს მიუკვლევდნენ და კვლავ ხატში ბრუნდებოდნენ. ხევისბერი, (მაგ. კოპალაში) წყალზე წავიდოდა მისაკვლევად. თან წაიღებდა პატარა პურს და ყველს და წყალში ჩააგდებდა. წამოიღებდა წყალს, რომელიც აიაზმის სანაცვლო იყო. ვიდრე იქ მყოფი ხალხი მოხარშულ საკლავს შეექცეოდა, ხევისბერი მიცვალებულებს, განსაკუთრებით უპატრონოებს შენდობას ეტყოდა. ქეიფი ღამემდე გრძელდებოდა. ოჯახს მეზობელიც შეჰყავდა მეკვლედ სახლში, – უფრო მეტად პატარა – ანგელოზიაო.

თუშეთში დიასახლისი ოჯახს რომ სუფრას გაუშლიდა, წავიდოდა ბოსელში, თან წაიღებდა “წყაროს კვერს”, პატარა ჭურჭლით უმძრახ (დილას ხმის ამოუღებლად ავსებულ წყალს) წყალს, წყაროდან მოტანილ ქვიშას, ცხვრის კურკლს და ძროხის ნაკელს. ბოსელში კვერს შეაგორებდა, საქონელს ხმადაბლა მიულოცავდა, ქვიშას, კურკლს და ნაკელს შიგნით შეყრიდა, საქონელს უმძრახ წყალს გადააპკურებდა, კვერს გადამტვრევდა, ხარებს და ფურებს შეაჭმევდა.