ოლიკო ცისკარიშვილი
თუშეთი, ეს მიუვალი მთიანი მხარე დაბალი და მუხლმაგარი თუშური ცხენის, თუშური ცხვრისა და მეცვარეების ერთგული თანაშემწის – ქართული ნაგაზის სამშობლოა. ცხვარ-მეცხვარეობამ თუშეთში ხალხური რეწვის განვითარებას შეუწყო ხელი. თუ ქალები მატყლისგან მართლაც რომ საოცრად ლამაზ და სადა, ბუნებრივი საღებავებით შეფერილ ნაკეთობებს ქმნიან _ წინდებითა და ჩითებით დაწყებული, თუშური ფარდაგებით დამთავრებული.
თუშურიცხვარი, ნახევრად დუმიანი ცხვრის ჯიშია. გამოყვანილია აღმოსავლეთ საქართველოს მომთაბარე მეურნეობის პირობებში მრავალწლიანი ხალხური სელექციით (XIII-XIV სს.) ძვ. ქართული ცხვრების შეჯვარებით სხვა უხეშმატყლიან ჯიშებთან. თუშური ცხვარი კომპაქტურია, მაგარი კონსტიტუციისაა, იტანს დიდ მანძილზე გადარეკვას, კარგად იკვებება მეჩხერ საძოვრებზე, კვების გაუმჯობესებით მკვეთრად მატულობს მისი მეხორცული და სამატყკლე პროდუქტიულობა. ადრე მწიფდება, ნაკლებნაყოფიერია, აქვს მაღალი ხარისხის ხორცი და თეთრი, დრეკადი, ელასტიკური მბზინავი მატყლი. თუშური ცხვრის ცოცხალი მასა: ერკემლისა 56-80 კგ, უდიდესი 90 კგ-მდე, ნერბისა 41-42 კგ. უდიდესი 60 კგ-მდე. წელიწადში ორჯერ პარსავენ. ერკემლის ნაპარსია 3-4 კგ, უდიდესი 5,5 კგ-მდე. მატყლის კულულის სიგრძეა 11-17 სმ, უდიდესი 31 სმ.
რთულ გეოგრაფიულ და კლიმატურ პირობებში ხანგრძლივი ბუნებრივი სელექციის შედეგად მომთაბარეობითი მეცხვარეობის გზით გამოყვანილია ცხვრის, ცხენისა და მეცხვარე ძაღლის ადგილობრივი, თუშური ჯიშები. მწყემსების მიერ თაობიდან თაობას გადაეცემოდა და დღემდეა მოღწეული ცხვრის ყველის დამზადების ტექნოლოგიური საიდუმლოებანი. თუშური ცხვრის ყველი „გუდის ყველის“ სახელითაა ცნობილი, რადგან ყველის საგემოვნო თვისებების საბოლოო სრულყოფა სპეციალურად დამუშავებულ ცხვრის ტყავში, „გუდაში“ ხდება. საქონლის მოვლა-პატრონობა და საოჯახო მეურნეობის გაძღოლა ტრადიციულად თუში ქალის საქმეა. ამასთან ერთად, ისინი დახელოვნებულნი არიან ცხვრის მატყლის დამუშავებაში, ქსოვასა და თელვაში. ხალხური ხელოვნების მოყვარულებს შორის მოწონებით სარგებლობს თუშური ფარდაგები, შესრულებული მისთვის დამახასიათებელ გეომეტრიულ სტილსა და ბუნებრივ ფერებში. პოპულარულია ტურისტებს შორის ჭრელი წინდები, ნაქსოვი ფეხსაცმელი („ჩითები“), ნაბდის ქუდი და ქეჩები.
ეკოფაქტი 